Οι τερμίτες (Isoptera) είναι οι σοβαρότεροι εχθροί του ξύλου στις αγροτικές και κατοικημένες περιοχές. Είναι μικρόσωμα (3 – 20 mm), κοινωνικά έντομα, ζουν σε μεγάλες, οργανωμένες κοινωνίες και χρησιμοποιούν ως τροφή το ξύλο και άλλα κυτταρινούχα υλικά. Προσβάλλουν και καταστρέφουν ξύλα, βιβλία, χαρτί, υφάσματα, ενώ δεν προσβάλλουν ζωντανά δέντρα και θεωρούνται απειλή για παλιά ιστορικά κτίρια, βιβλιοθήκες και αρχεία. Επίσης, καταστρέφουν ξυλεία σε χρήση όπως στύλους, πασσάλους, ξύλινα σπίτια ή μέρη τους. Περίπου 200 είδη ξύλου, όπως πεύκο και έλατο, είναι ανθεκτικά στους τερμίτες λόγω των ουσιών που περιέχουν που δρουν τοξικά στο στόμαχο του εντόμου ή είναι απωθητικά τροφής κ.α. Χαρακτηρίζονται ως ‘’λευκά μυρμήγκια’’ παρόλο που έχουν διαφορετική σωματική δομή. Η ομοιότητα που παρουσιάζουν με αυτά είναι πως και τα δύο είδη ζουν σε μεγάλες κοινωνίες με πολλές ομοιότητες στην κοινωνική τους οργάνωση.
Αποικία και κάστες
Οι τερμίτες ζουν σε συνεργατικές ανάμικτες ομάδες γνώστες ως αποικίες όπου οι εργασίες κατανέμονται μεταξύ εξειδικευμένων μελών τους. Κάθε κοινωνία έχει διαφορετικές οσμές οι οποίες διευκολύνουν τα μελή της να αναγνωρίζουν τους συντρόφους τους και να διατηρούν αποστάσεις από τα μελή άλλων αποικιών. Εκτός από 3 βασικές κάστες τερμιτών, αναπαραγωγικά, εργάτες και οπλίτες, υπάρχουν φυσικά σε μια αποικία τα ωα και τα ατελή έντομα, τα όποια αναπτύσσονται για να δώσουν τους παραπάνω τρεις τύπους.
Αναπαραγωγικά
Είναι τα άτομα που παράγουν όλους τους απογόνους μιας αποικίας τερμιτών και παίζουν πρωτεύοντα ρόλο στην εξάπλωση και την ίδρυση νέων αποικιών. Διακρίνονται σε πρωτεύοντα και δευτερεύοντα αναπαραγωγικά άτομα.
Πρωτεύοντα αναπαραγωγικά
Σε κάποια περίοδό τους (συνήθως αργά το καλοκαίρι ή την άνοιξη), στις ώριμες αποικίες παράγονται μεγάλοι αριθμοί ατόμων με επιμήκεις πτερυγικές θήκες, τα οποία μεταμορφώνονται σε πτερωτά, σεξουαλικώς ώριμα άρρενα και θήλεα, που λέγονται και σμηνουργοί.
Η σμηνουργία συνήθως συμπίπτει με περιόδους βροχοπτώσεων. Στις τροπικές χώρες συμβαίνει κατά τις θερμές νύχτες, ενώ στις εύκρατες τα περισσότερα είδη σμηνουργούν κατά την ημέρα. Κατά κανόνα οι τερμίτες αποφεύγουν το φως αλλά κατά την σμηνουργία η συμπεριφορά τους αλλοιώνεται. Αμέσως μετά τη προσέγγισή τους, οι πτερωτοί τερμίτες αποβάλλουν τις πτέρυγες τους αποκόπτοντας τες. Οι κομμένες πτέρυγες που συγκεντρώνονται στα σημεία προσγειώσεως του σμήνους, αποτελούν χρήσιμη ένδειξη παρουσίας τερμιτών. Σε πολλά ειδή τερμιτών π.χ. Reticulitermes, το θηλυκό άτομο αφήνει μια φερομένη ώστε να ελκύει τα άρρενα. Κατά τη συνάντηση που ακολουθεί είναι δυνατόν δεύτερο και τρίτο άρρεν να ακολουθεί το ζεύγος και όλη η εικόνα να θυμίζει συρμό τρένου. Η ακολουθία αυτή κινείται πάνω από μια ώρα, μέχρι να βρεθεί η κατάλληλη θέση για καταφύγιο. Αναλόγως του είδους του τερμίτη, το ζεύγος αναπαραγωγικών ιδρύει μια νέα αποικία, σκάβοντας ένα μικρό θάλαμο στο έδαφος ή στο ξύλο. Οι υπόγειοι τερμίτες βρίσκουν ένα αρκετά μαλακό κομμάτι εδάφους ή καμία ρωγμή του κοντά σε ξύλο και υγρασία. Οι τερμίτες ξηρού ξύλου εκμεταλλεύονται σχισμές ή ρόζους. Το άνοιγμα του θαλάμου σφραγίζεται και γίνεται η σύζευξη. Έκτοτε το ζεύγος παραμένει στο έδαφος ή μέσα στο ξύλο για το υπόλοιπο της ζωής του, έρχεται σε σύζευξη πολλές φορές και αποτελεί το βασιλιά και τη βασίλισσα της μέλλουσας αποικίας τερμιτών.
Τα ωα των τερμιτών είναι διαφανή με ωοειδές σχήμα και τοποθετούνται σε σωρούς. Μετά την εκκόλαψη, οι λεύκες προνύμφες ή ατελή έντομα τρέφονται με εύπεπτες ουσίες από το σώμα των πρωτευόντων αναπαραγωγικών και αργότερα γίνονται ικανά ώστε να τραφούν με ξύλο. Τη διατροφή των νεαρών τερμιτών αλλά και του βασιλικού ζεύγους αναλαμβάνουν οι εργάτες.
Τροφικές προτιμήσεις
Το κύριο θρεπτικό συστατικό των υλικών που καταναλώνουν οι τερμίτες είναι η κυτταρίνη, το πιο κοινό οργανικό συστατικό στη φύση. Έτσι, κάθε υλικό φυτικής προέλευσης μπορεί να αποτελέσει τη τροφή του: ζωντανό και νεκρό ξύλο, κλαδιά, ρίζες, χόρτο, φυτικά υπολείμματα, χαρτί, χαρτόνι, μοριοσανίδες (Novopan) καθώς και διάφορα βαμβακερά ή φυτικής προέλευσης υφάσματα.
Τρώγοντας το ξύλο οι τερμίτες αποσχίζουν λεπτά τμήματα με τις γνάθους τους χωρίς να τα απομακρύνουν. Τα καταπίνουν και τα αποθηκεύουν στο στόμαχο τους για πέψη, από όπου και μοιράζονται με τους συγκάτοικους μέσω τροφάλλαξης.
Οι υπόγειοι τερμίτες προτιμούν το μουχλιασμένο από το υγιές ξύλο, το υγρό από το στεγνό και το εύπεπτο στεγνό εαρινό από το σκληρότερο θερινό ξύλο, το οποίο αφήνουν ανέπαφο. Οι τερμίτες ξηρού ξύλου τρέφονται τόσο με εαρινό όσο και με θερινό ξύλο. Υπάρχει μια σχετική προτίμηση στο σομφό σε συγκέντρωση με το εγκάρδιο ξύλο λόγω της ύπαρξης περισσότερου άμυλου και ζαχάρων και λιγότερης δύσπεπτης λιγνίνης και αντιτερμιτικών ουσιών στο πρώτο. Όμως, οι τερμίτες μπορούν να καταστρέψουν αρκετά μη κυτταρινούχα υλικά όπως: γύψο, ασβεστοκονίαμα, μαρμαροκονία, πλαστικά μονωτικά, καουτσούκ ακόμη και υπόγεια καλώδια, προκείμενου να βρουν ξύλο.
Είδη
Υπόγειοι
Είναι οι πιο εξελιγμένοι από όλους τους τερμίτες. Η αποικία περιλαμβάνει τα αναπαραγωγικά άτομα, τους εργάτες και τους οπλίτες. Έχουν μεγάλο αριθμό ατόμων ανά φωλιά. Οι τερμίτες αυτής της ομάδας χρειάζονται υγρασία. Για να ικανοποιήσουν αυτή την ανάγκη τους φτιάχνουν την φωλιά τους κοντά στο έδαφος και διατηρούν επαφή με αυτό, μέσα από στοές που κατασκευάζουν στο χώμα. Σημάδι της προσβολής αποτελεί η εμφάνιση πτερωτών ατόμων που παρατηρείται μετά από όψιμες καλοκαιρινές και πρώιμες χειμερινές βροχές. Οι τερμίτες αυτής της ομάδας τρέφονται με τα μαλακά τμήματα του ξύλου και δεν διαπερνούν σκληρότερες ίνες. Μέρη του ξύλου που αποκτούν σκούρο καφέ χρώμα ή σκάζουν, αποτελούν ένδειξη προσβολής.
‘’Θεριστές’’
Είναι παρόμοιοι με τους υπόγειους τερμίτες όσον αφορά την δομή της φωλιάς τους. Το κύριο σημείο που τους διακρίνει είναι ότι ναι μεν κατασκευάζουν ένα δίκτυο από υπόγειες στοές, αλλά μπορούν να ανέβουν στην επιφάνεια του εδάφους και να διανύσουν μικρές αποστάσεις σε μονοπάτια, όπου τους προστατεύουν οι οπλίτες. Κόβουν και συλλέγουν μικρά κομμάτια από φυτά και τα μεταφέρουν πίσω στη φωλιά τους.
Τερμίτες ‘’ξηρού ξύλου’’
Οι τερμίτες αυτής της ομάδας πιστεύεται ότι είναι πρωτόγονο είδος, γιατί δεν έχει τάξη εργατών. Οι νύμφες που προορίζονται για οπλίτες, επωμίζονται αυτό τον ρόλο. Μένουν εξ ολοκλήρου πάνω από το έδαφος και δεν συνδέουν την φωλιά τους με το χώμα. Έχουν μικρές απαιτήσεις σε υγρασία και ανέχονται ξηρές συνθήκες για μακρές χρονικές περιόδους. Οι τερμίτες αυτοί προσβάλλουν στεγνό και μη αποσυντιθέμενο ξύλο. Σημάδι προσβολής αποτελεί η εμφάνιση περιττωμάτων που βγαίνουν από τα ανοίγματα του ξύλου. Άλλη ένδειξη της προσβολής αποτελεί η παρουσία πτερωτών ατόμων κατά τις ζεστές μέρες του φθινοπώρου.
Τερμίτες ‘’υγρού ξύλου’’
Θεωρούνται και αυτοί πρωτόγονο είδος, αφού δεν παρουσιάζουν την κοινωνική οργάνωση των υπόγειων τερμιτών. Από το όνομά τους φαίνεται ότι οι τερμίτες αυτής της ομάδας απαντούν σε υγρές συνθήκες. Καταναλώνουν αποσυντιθέμενα δέντρα και ξύλα. Κάποια είδη κάνουν προσπάθειες να εισβάλλουν σε κτίρια, εφόσον είναι υγρά και εκεί προσβάλλουν το ξύλο. Αν εγκαταστήσει την φωλιά του σε ένα σημείο, παραμένει εκεί μέχρι να καταναλωθεί όλο το υλικό εκεί. Τα πτερωτά άτομα εμφανίζονται συνήθως ανάμεσα σε Ιούλιο και Οκτώβριο.
Καταπολέμηση
Προληπτικά μέτρα
Όταν πρόκειται να κατασκευαστεί οποιαδήποτε κατοικία, θα πρέπει να ερευνηθεί πολύ καλά η περιοχή και το έδαφος. Δεν πρέπει να υπάρχουν στην περιοχή προσβεβλημένα δέντρα ή θάμνοι, κορμοί, υπολείμματα ξύλων (πριονίδι), καυσόξυλα, πεσμένα φύλλα κτλ. Εάν υπάρχουν πρέπει να απομακρύνονται και να καίγονται. Επίσης, θα πρέπει να έχει ερευνηθεί η κατάσταση των εφαπτόμενων ή γειτονικών κατοικιών από άποψη της παλιάς, πρόσφατης ή υπάρχουσας προσβολής από τερμίτες. Κατά και μετά την κατασκευή δεν πρέπει να προσαρμόζονται στους εξωτερικούς τοίχους ξύλινα πλέγματα για αναρρίχηση φυτών. Οι ξύλινες επενδύσεις να απέχουν τουλάχιστον 15 cm από την επιφάνεια του εδάφους. Σωληνώσεις, ταράτσες, λούκιαμε διαρροή πρέπει να κατασκευάζονται αμέσως, ενώ ακόμα και η απόψυξη των κλιματιστικών να μην στάζει κοντά στα θεμέλια. Γενικώς, να υπάρχει κατάλληλος σχεδιασμός των κατασκευών, ώστε να περιορίζεται η έκθεση του ξύλου σε υγρασία. Σε περιπτώσεις όπου αυτό δεν είναι εφικτό, να προτιμάται το εγκάρδιο από το σομφό ξύλο.
Χημικές μέθοδοι
Ως προς τους υπόγειους τερμίτες δημιουργείται φραγμός από τερμιτοκτόνο ή και σύστημα παρακολούθησης με δολώματα περιμετρικώς της κατοικίας μεταξύ της αποικίας και των ξύλινων κατασκευών, με παράλληλη εξουδετέρωση των πηγών υγρασίας πάνω από το έδαφος και περιορισμό της υγρασίας στους υπόγειους χώρους της κατοικίας. Για τους τερμίτες ξηρού ξύλου, εφόσον υπάρχει μεγάλη εξάπλωση, απαιτείται απεντόμωση με καπνιστικό εντομοκτόνο του κτίσματος ή των αντικειμένων, τοπική επέμβαση σε απομονωμένες προσβολές ή αντικατάσταση των προσβεβλημένων τμημάτων. Στις περιπτώσεις προσβολής από τερμίτες υγρού ξύλου, πρέπει να γίνεται εξάλειψη των πηγών υγρασίας, αφαίρεση των ξύλινων μερών που έρχονται σε επαφή με το έδαφος και απεντόμωση του προσβεβλημένου ξύλου με εγχύσεις υπολειμματικού εντομοκτόνου. Η «Σμινθέας» εφαρμόζει ψεκασμούς και για τα τρία είδη των τερμιτών.
Ωστόσο, εκτός από την καταπολέμηση των τερμιτών με εντομοκτόνα, υπάρχει και η Μέθοδος επενδύσεως, TTR (Trap – Treat – Release). Είναι μια τεχνική για την καταστολή ή και εξάλειψη αποικιών κοινωνικών εντόμων, κυρίως υπογείων τερμιτών. Συχνά συγχέεται με την μέθοδο του δολώματος (χημικές ουσίες αργής δράσης, με τις οποίες οι τερμίτες τρέφονται και τις μεταφέρουν και στα υπόλοιπα άτομα μέσω της τροφάλλαξης), όμως στην TTR η τοξική ουσία εφαρμόζεται εξωτερικώς στο σώμα των τερμιτών ως επένδυση. Οι υπενδεδυμένοι τερμίτες μεταφέρουν αποτελεσματικότερα μεγαλύτερες ποσότητες της τοξικής ουσίας από ότι οι τερμίτες που έχουν καταπιεί το δόλωμα. Ο καθαρισμός του σώματος μεταξύ τους έχει σαν αποτέλεσμα την κατάποση του φαρμάκου από τα άλλα άτομα. Μετά την κατάποση, το φάρμακο εξαπλώνεται γρήγορα και στα υπόλοιπα άτομα λόγω της ευκινησίας των φορέων και της αμοιβαίας σίτισης μεταξύ των ατόμων, όπως τροφάλλαξη, τροφάλλαξη μέσω του πρωκτού, περιποίηση, κανιβαλισμό. Είναι μέθοδος φιλική προς το περιβάλλον και την υγεία των ανθρώπων και των κατοικιδίων, επειδή χρησιμοποιεί μικρές ποσότητες φαρμάκου.
